निर्भयता
कुशल वितर्कांच्या साहाय्याने अकुशल वितर्कांवर जय मिळविला, तरी जोंपर्यंत धार्मिक माणसाच्या मनांत निर्भयता उत्पन्न झाली नाही, तोंपर्यंत त्याला तत्त्वबोध होणें अशक्य आहे. दरोडेखोर किंवा सैनिक आपल्या विरोधकांवर धाडसाने तुटून पडतात. पण त्यांच्यांत निर्भयता थोडीच असते ! शस्त्रास्त्रांनी कितीही सज्ज असले, तरी भयभीत असतात; न जाणो, आपले शत्रु आपणावर कधी घाला घालतील याचा नेम नाही, असें त्यांस वाटतें. अर्थात् त्यांची निर्भयता खरी नव्हे. अध्यात्ममार्गाने जी निर्भयता मिळते तीच खरी होय. ती बोधिसत्त्वाने कशी मिळविली हें खालील उतार्‍यावरून समजून येईल.
बुद्ध भगवान् जानुश्रोणी ब्राह्मणाला म्हणतो :-- ''हे ब्राह्मणा, जेव्हा मला संबोध प्राप्‍त झाला नव्हता, मी केवळ बोधिसत्त्व होतों, तेव्हा मला असें वाटलें की, जे कोणी श्रमण किंवा ब्राह्मण परिशुद्ध कायकर्मे न आचरितां अरण्यामध्ये राहतात, ते ह्या दोषामुळे भयभैरवाला आमंत्रण देतात. पण माझीं कर्मे परिशुद्ध आहेत. परिशुद्ध कायकर्मे असलेले जे सज्जन (आर्य) अरण्यांत राहतात त्यांपैकी मी एक आहें, असें जेव्हा मला दिसून आलें, तेव्हा अरण्यवासांत मला अत्यंत निर्भयता वाटली. दुसरे कित्येक श्रमण किंवा ब्राह्मण अपरिशुद्ध वाचसिक कर्मे आचरीत असतांना, अपरिशुद्ध मानसिक कर्मे आचरीत असतांना, अपरिशुद्ध आजीव (उपजीविका) करीत असतांना अरण्यामध्ये राहतात, आणि या दोषांमुळे ते भयभैरवाला आमंत्रण देतात. परंतु माझीं वाचसिक आणि मानसिक कर्मे व उपजीविका परिशुद्ध आहेत. ज्या सज्जनांचीं ही सर्व परिशुद्ध आहेत त्यांपैकी मी एक आहें, असें दिसून आल्यावर अरण्यवासांत मला अत्यंत निर्भयता वाटली.
''हे ब्राह्मणा, जे श्रमण किंवा ब्राह्मण लोभी, प्रदुष्टचित्त, आळशी, भ्रान्तचित्त किंवा संशयग्रस्त होऊन अरण्यांत राहतात, ते ह्या दोषांमुळे भयभैरवाला आमंत्रण देतात. पण माझें चित्त कामविकारांपासून अलिप्‍त आहे, द्वेषापासून मुक्त आहे (म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांविषयीं माझ्या मनांत मैत्री वसते), माझें मन उत्साहपूर्ण, स्थिर, व निःशंक आहे. अशा गुणांनी युक्त जे सज्जन अरण्यांत राहतात, त्यांपैकी मी एक आहें, असें दिसून आल्यावर मला अरण्यवासांत अत्यंत निर्भयता वाटली.
''हे ब्राह्मणा, जे श्रमण किंवा ब्राह्मण आत्मस्तुति आणि परनिंदा करतात, भ्याड असतात, मानमान्यतेची चाड धरून अरण्यांत राहतात....किंवा जडबुद्धि असतात, ते या दोषांमुळे भयभैरवाला आमंत्रण देतात. पण माझ्या अंगीं हे दुर्गुण नाहीत, मी आत्मस्तुति किंवा परनिंदा करीत नाही, भ्याड नाही, मानमान्यतेची मला इच्छा नाही...... आणि मी प्रज्ञावान् आहें. जे सज्जन अशा गुणांनी युक्त होऊन अरण्यांत राहतात, त्यांपैकी मी एक आहें, असें दिसून आल्यावर मला अरण्यवासांत अत्यंत निर्भयता वाटली.
''हे ब्राह्मणा, चतुर्दशी, पूर्णिमा, अमावास्या आणि अष्टमी या रात्री (भयासंबंधाने) प्रसिद्ध आहेत. त्या रात्रीं ज्या उद्यानांत, अरण्यांत किंवा वृक्षाखाली लोक देवतांना बलिदान देतात, किंवा जीं स्थळें अत्यंत भयंकर आहेत असें समजतात, त्या ठिकाणीं मी (एकाकी) राहत असें; कारण भयभैरव कसें असतें तें पाहण्याची माझी इच्छा होती. अशा स्थळीं राहत असतां एखादा हरिण त्या बाजूने जाई, एखादा मोर सुकलेलें लाकूड खाली पाडी, किंवा झाडाचीं पानें वार्‍याने हालत. त्या प्रसंगीं मला वाटे, हेंच तें भयभैरव होय, आणि मी म्हणें, भयभैरवाची इच्छा धरूनच मी या ठिकाणीं आलों आहें, तेव्हा या स्थितींत असतांनाच त्याचा नाश केला पाहिजे. मी चालत असतांना तें भयभैरव आलें, तर चालत असतांनाच त्याचा नाश करीत असें. जोंपर्यंत त्याचा नाश केला नाही, तोंपर्यंत उभा राहत नसें आणि बसत नसें, किंवा अंथरुणावर पडत नसें. जर तें भयभैरव उभा असतांना आलें, तर उभा असतांनाच त्याचा मी नाश करीत असें. जोंपर्यंत त्याचा नाश केला नाही, तोंपर्यंत चालत नसें, बसत नसें, किंवा अंथरुणावर पडत नसें. बसलों असतां जर तें भयभैरव आलें, तर मी निजत नसें, उभा राहत नसें, किंवा चालत नसें. बसलों असतांच त्याचा नाश करीत असें. अंथरुणावर पडलों असतां तें आलें तर बसत नसें, उभा राहत नसें किंवा चालत नसें; अंथरुणावर पडलों असतांच त्याचा नाश करीत असें.
कुशल वितर्कांच्या साहाय्याने अकुशल वितर्कांवर जय मिळविला, तरी जोंपर्यंत धार्मिक माणसाच्या मनांत निर्भयता उत्पन्न झाली नाही, तोंपर्यंत त्याला तत्त्वबोध होणें अशक्य आहे. दरोडेखोर किंवा सैनिक आपल्या विरोधकांवर धाडसाने तुटून पडतात. पण त्यांच्यांत निर्भयता थोडीच असते ! शस्त्रास्त्रांनी कितीही सज्ज असले, तरी भयभीत असतात; न जाणो, आपले शत्रु आपणावर कधी घाला घालतील याचा नेम नाही, असें त्यांस वाटतें. अर्थात् त्यांची निर्भयता खरी नव्हे. अध्यात्ममार्गाने जी निर्भयता मिळते तीच खरी होय. ती बोधिसत्त्वाने कशी मिळविली हें खालील उतार्‍यावरून समजून येईल.
बुद्ध भगवान् जानुश्रोणी ब्राह्मणाला म्हणतो :-- ''हे ब्राह्मणा, जेव्हा मला संबोध प्राप्‍त झाला नव्हता, मी केवळ बोधिसत्त्व होतों, तेव्हा मला असें वाटलें की, जे कोणी श्रमण किंवा ब्राह्मण परिशुद्ध कायकर्मे न आचरितां अरण्यामध्ये राहतात, ते ह्या दोषामुळे भयभैरवाला आमंत्रण देतात. पण माझीं कर्मे परिशुद्ध आहेत. परिशुद्ध कायकर्मे असलेले जे सज्जन (आर्य) अरण्यांत राहतात त्यांपैकी मी एक आहें, असें जेव्हा मला दिसून आलें, तेव्हा अरण्यवासांत मला अत्यंत निर्भयता वाटली. दुसरे कित्येक श्रमण किंवा ब्राह्मण अपरिशुद्ध वाचसिक कर्मे आचरीत असतांना, अपरिशुद्ध मानसिक कर्मे आचरीत असतांना, अपरिशुद्ध आजीव (उपजीविका) करीत असतांना अरण्यामध्ये राहतात, आणि या दोषांमुळे ते भयभैरवाला आमंत्रण देतात. परंतु माझीं वाचसिक आणि मानसिक कर्मे व उपजीविका परिशुद्ध आहेत. ज्या सज्जनांचीं ही सर्व परिशुद्ध आहेत त्यांपैकी मी एक आहें, असें दिसून आल्यावर अरण्यवासांत मला अत्यंत निर्भयता वाटली.
''हे ब्राह्मणा, जे श्रमण किंवा ब्राह्मण लोभी, प्रदुष्टचित्त, आळशी, भ्रान्तचित्त किंवा संशयग्रस्त होऊन अरण्यांत राहतात, ते ह्या दोषांमुळे भयभैरवाला आमंत्रण देतात. पण माझें चित्त कामविकारांपासून अलिप्‍त आहे, द्वेषापासून मुक्त आहे (म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांविषयीं माझ्या मनांत मैत्री वसते), माझें मन उत्साहपूर्ण, स्थिर, व निःशंक आहे. अशा गुणांनी युक्त जे सज्जन अरण्यांत राहतात, त्यांपैकी मी एक आहें, असें दिसून आल्यावर मला अरण्यवासांत अत्यंत निर्भयता वाटली.
''हे ब्राह्मणा, जे श्रमण किंवा ब्राह्मण आत्मस्तुति आणि परनिंदा करतात, भ्याड असतात, मानमान्यतेची चाड धरून अरण्यांत राहतात....किंवा जडबुद्धि असतात, ते या दोषांमुळे भयभैरवाला आमंत्रण देतात. पण माझ्या अंगीं हे दुर्गुण नाहीत, मी आत्मस्तुति किंवा परनिंदा करीत नाही, भ्याड नाही, मानमान्यतेची मला इच्छा नाही...... आणि मी प्रज्ञावान् आहें. जे सज्जन अशा गुणांनी युक्त होऊन अरण्यांत राहतात, त्यांपैकी मी एक आहें, असें दिसून आल्यावर मला अरण्यवासांत अत्यंत निर्भयता वाटली.
''हे ब्राह्मणा, चतुर्दशी, पूर्णिमा, अमावास्या आणि अष्टमी या रात्री (भयासंबंधाने) प्रसिद्ध आहेत. त्या रात्रीं ज्या उद्यानांत, अरण्यांत किंवा वृक्षाखाली लोक देवतांना बलिदान देतात, किंवा जीं स्थळें अत्यंत भयंकर आहेत असें समजतात, त्या ठिकाणीं मी (एकाकी) राहत असें; कारण भयभैरव कसें असतें तें पाहण्याची माझी इच्छा होती. अशा स्थळीं राहत असतां एखादा हरिण त्या बाजूने जाई, एखादा मोर सुकलेलें लाकूड खाली पाडी, किंवा झाडाचीं पानें वार्‍याने हालत. त्या प्रसंगीं मला वाटे, हेंच तें भयभैरव होय, आणि मी म्हणें, भयभैरवाची इच्छा धरूनच मी या ठिकाणीं आलों आहें, तेव्हा या स्थितींत असतांनाच त्याचा नाश केला पाहिजे. मी चालत असतांना तें भयभैरव आलें, तर चालत असतांनाच त्याचा नाश करीत असें. जोंपर्यंत त्याचा नाश केला नाही, तोंपर्यंत उभा राहत नसें आणि बसत नसें, किंवा अंथरुणावर पडत नसें. जर तें भयभैरव उभा असतांना आलें, तर उभा असतांनाच त्याचा मी नाश करीत असें. जोंपर्यंत त्याचा नाश केला नाही, तोंपर्यंत चालत नसें, बसत नसें, किंवा अंथरुणावर पडत नसें. बसलों असतां जर तें भयभैरव आलें, तर मी निजत नसें, उभा राहत नसें, किंवा चालत नसें. बसलों असतांच त्याचा नाश करीत असें. अंथरुणावर पडलों असतां तें आलें तर बसत नसें, उभा राहत नसें किंवा चालत नसें; अंथरुणावर पडलों असतांच त्याचा नाश करीत असें.
आपण साहित्यिक आहात ? कृपया आपले साहित्य authors@bookstruckapp ह्या पत्त्यावर पाठवा किंवा इथे signup करून स्वतः प्रकाशित करा. अतिशय सोपे आहे.
